ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਖੋਜਕਾਰ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (1799-1849) ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਰੀਬ 100 ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 30 ਸਮਾਰਕ ਅੱਜ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਵਿਆਪਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ‘ਵਾਲਡ ਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਲਾਹੌਰ ਅਥਾਰਟੀ’ ਨੇ ਡਾ: ਤਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੁਟਾਲੀਆ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ‘ਟੂਰ ਗਾਈਡਬੁੱਕ’ ਲਿਖਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਡਾ: ਬੁਟਾਲੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਇਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ, ਫਾਰਸੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੇਰੇ ਪੁਰਖੇ ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਤ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਸਨ।’
ਬੁਟਾਲੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 1947 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਅਮੀਰ ਮੁਗਲ ਇਤਿਹਾਸ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ 1799 ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1849 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਸਨ।
